Maqolada xo’jalik yurituvchi subyektlarda inson kapitali qiymatini baholashning uslubiy asoslari yoritib berilgan. Inson kapitali qiymatini baholash bo‘yicha mavjud metodikalar atroflicha tahlil qilingan. Xarajatlar va daromadlar yondashuvlari bo‘yicha inson kaptalini baholash usullarining yutuq va kamchiliklari, amaliyotda qo’llash istiqbollari ochib berilgan.

Ushbu tadqiqotda Oʻzbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini empirik tahlil qilish uchun resurslarga bogʻliqlik nazariyasi (RBN) o‘rganilgan. Regressiya modellari 2000-2013 - yillar davrini qamrab olgan. 62 ta Oʻzbekiston oliy ta’lim muassasalaridan iborat panel ma’lumotlar tatbiq etilib, muassasalar tomonidan qabul qilingan xarajatlar qarorlarning determinantlarini oʻrganish uchun qoʻllaniladi. Asosiy gipoteza oʻquv toʻlovlaridan olinadigan daromad ulushi va oʻqitishga sarflangan xarajatlar ulushi oʻrtasidagi mutanosiblik bilan bogʻliq. Tahlil belgilangan qat’iy ta’sirlarni kiritish orqali kuzatilmagan xilma-xillikni boshqarishga harakat qiladi. Instrumental oʻzgaruvchilarni baholash ushbu ikki oʻzgaruvchi oʻrtasidagi munosabatlarning potentsial endogenligini aniqlash uchun ishlatiladi. Asosiy aniqlangan natija shundan iboratki, oʻquv toʻlovlaridan tushadigan daromadlar ulushi va oʻqitishga sarflangan xarajatlar ulushi oʻrtasida, hatto boshqa omillar bilan bogʻliq boʻlganidan keyin ham ijobiy va statistik jihatdan muhim bogʻliqlik mavjud, bu RBNning asosiy tamoyiliga mos keladi.

Hozirgi sharoitda aksariyat O‘zbekiston oliy ta’lim muassasalarida akademik faoliyatning rivojlanishi ular daromadlarining shakllanishida to‘lov-shartnoma asosidagi daromadlarning jami daromadlardagi ulushining yuqori ko‘rsatkichini ta’minlamoqda. Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti faoliyatini moliyalashtirishda to‘lov-shartnoma faoliyatidan tushumlar yetakchi rol o‘ynaydi. Bu, o‘z navbatida, faoliyat aspektrini kengaytirish va diversifikatsiya qilish bilan bog‘liq tizimli islohotlarni amalga oshirishni taqozo etadi. Tahlillar, oliy ta’lim muassasalarida moliyaviy rejalashtirish tizimi universitetlar joriy rivojlanishi bilan bog‘liq taktik vazifalarni real holatda to‘liq hisobga olmaydi. Ushbu holat oliy ta’lim muassasalarida moliyaviy rejalashtirish tizimini zamonaviy shart-sharoitlarga asoslangan holda takomillashtirishni va ilg‘or usullarni joriy qilishni taqozo qiladi.

Maqolada tijorat banklarning kundalik faoliyatida duch keladigan xavflar keltirilgan bo‘lib, ular banklarning moliyaviy holati va barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Banklar o‘z faoliyatida bir nechta turdagi risklarga duch keladilar. Shu maqsadda moliyaviy, operatsion, strategik, reputatsion, huquqiy, xalqaro, tabiiy ofatlar va ekologik risklar, tibbiy va sog‘liqni saqlash, xavfsizlik, xarajatlar, texnologik risklar o‘rganilib, shu bilan birga banklarning xatarlarini o‘rganishdagi Bazel qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilgan talablar o‘rganilgan.

Zamonaviy moliyaviy boshqaruv va nazorat kontekstida davlat sektori ko‘proq e’tibor qaratiladigan obyektga aylanib bormoqda. Ushbu maqolada davlat va jamoat tashkilotlarida moliyaviy nazorat tizimini rivojlantirishning bugungi holati va istiqboldagi yo‘nalishlari har tomonlama tahlil qilingan bo‘lib, davlat resurslaridan samarali foydalanish va strategik maqsadlarga erishish uchun nazorat jarayonlarini optimallashtirishga alohida e’tibor qaratilgan. Qolaversa, maqolada davlat sektorida moliyaviy nazorat oldida turgan muammolar ko‘rib chiqilgan.

Ushbu maqolada neyron tarmoqlarning ekonometriya va moliyaviy qaror qabul qilishdagi o‘rni, shuningdek, ularning shaxsiy moliya, avtomatlashtirish va inson-kompyuter o‘zaro aloqasiga ta’siri ko‘rib chiqiladi. Inson miyasi tuzilmasidan ilhomlangan neyron tarmoqlar ushbu sohalarda samaradorlik, aniqlik va qaror qabul qilish qobiliyatlarini yaxshilash orqali inqilob qilish imkoniyatiga ega. Shaxsiy moliyada ular McCulloch-Pitts neyron kabi avtomatlashtirilgan modellar yordamida byudjetlash, jamg‘arma va xarajatlarni boshqarishni optimallashtirishi mumkin. Sog‘liqni saqlash sohasida esa neyron tarmoqlar diagnostika imkoniyatlarini yaxshilaydi va prognozli davolashni ta’minlaydi. Maqolada, shuningdek, neyron tarmoqlarning ekonometriyada moliyaviy o‘zgarishlarni tahlil qilish, firibgarlikni aniqlash va risklarni samarali boshqarishdagi qo‘llanishi yoritiladi. Shu bilan birga, algoritmik qaror qabul qilishda ma’lumotlarning maxfiyligi, xavfsizligi va tarafkashlikka oid muammolar ham ko‘rib chiqilib, mas’uliyatli rivojlantirish zarurligi ta’kidlanadi. Umuman olganda, maqola neyron tarmoqlarni ekonometriya modellari va moliyaviy tizimlarga integratsiya qilish foydalari zamonaviy yutuqlar uchun juda katta va zarur ekanligini ko‘rsatadi.

Amaliyot shuni ko’rsatmoqdaki, davlat moliyasini boshqarish doimiy rivojlanib bormoqda, byudjet muassasalarining tashkiliy-huquqiy shakllari o'zgarmoqda, hamda ularni moliyalashtirish tartibi, tijorat tashkilotlarini davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash ham rivojlanib borayapti. Bular esa o'z navbatida davlat moliyaviy nazoratini takomillashtirish masalasi dolzarbligini oshirayotganligini guvohi bo’lishimiz mumkin. Ushbu maqolada davlat moliyasi sohasini isloh qilish, budjet mablagʻlarining samarali va oqilona sarflanishini ta’minlash maqsadida davlat moliyaviy nazorati tizimida amalga oshirilayotgan ishlarning joriy holati tahlili keltirilgan.

Ushbu tadqiqot bank aktivlari va passivlari o'rtasidagi munosabatlarning bank rentabelligiga ta'sirini o'rganadi, moliyaviy natijalarda aktiv-passivlarni samarali boshqarishning muhim rolini ko'rsatadi. Banklar, birinchi navbatda, kreditlar va investitsiyalar kabi aktivlar bo'yicha olingan foizlar hisobidan daromad oladilar, passivlar bo’yicha foizli xarajatlar, shu jumladan depozitlar va qarzlar bo’yicha to’lanadigan foizlar esa ushbu daromad keltiruvchi aktivlarning moliyalashtirish manbalari tannarxini ifodalaydi. Ushbu ikki element o'rtasidagi muvozanat sof foizli daromadni (NII-Net interest income) va sof foizli marjani (NIM-Net interest margin) aniqlaydi, bu ikkalasi ham rentabellikning asosiy ko'rsatkichlari. Foiz stavkalari spredlari, aktivlar sifati, muddatlarning mos kelmasligi va likvidlikni boshqarish kabi omillar bankning rentabelligiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Yaxshi boshqariladigan aktiv-passiv aralashmasi daromad barqarorligini oshiradi va foiz stavkalarining o'zgarishi va likvidlik cheklovlari bilan bog'liq risklarni kamaytiradi. Aksincha, noto'g'ri boshqaruv marjaning qisqarishiga, xavfning oshishiga va potentsial moliyaviy beqarorlikka olib kelishi mumkin. Aktivlar va passivlar o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni tushunish va optimallashtirish banklar uchun maksimal rentabellikni oshirish, risklarni boshqarish va raqobatbardosh va tartibga solinadigan muhitda uzoq muddatli o'sishni ta'minlash uchun juda muhimdir. Shu nuqtai nazardan, men ushbu maqolamda bank daromadligini oshirishda sof foizli marjaning ahamiyati, hamda O’zbekiston Respublikasi bank tizimi faoliyatida bank ativlari va passivlari boshqarilishi holati va bank tizimi samaradorligiga ta’sirini ochib berishga harakat qildim.

Ushbu maqolada nodavlat notijorat tashkilotlari buxgalteriya hisobining o‘ziga xos xususiyatlari, bunda xorij tajribasining ilg‘or yondoshuvlari va samarali tajribasi haqida fikr yuritilgan. Bundan tashqari mamlakat ijtimoiy hayotida nodavlat notijorat tashkilotlarining ahamiyati hamda mamlakat iqtisodiyotida tutgan o‘rni ham tahlil qilingan. Qolaversa, nodavlat notijorat tashkilotlarining buxgalteriya hisobini xalqaro standardlarga muvofiq tayyorlash va tegishli organlarga taqdim qilish amaliyoti haqida ham mulohazalar bayon qilingan, nodavlat notijorat tashkilotlari uchun xarajatlar, dasturiy vazifalarni amalga oshirish bilan amalaga oshiriladigan hamda saqlash xarajatlari bo‘yicha xorijiy tajriba asosida shakllantirilgan hisobot shakllari to‘g‘risida takliflar ilgari surilgan. Yakunda, nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatini buxgalteriya hisobining xorij tajribasi asosida rivojlantirish istiqbollari va xulosalar keltirib o‘tilgan.

Ushbu maqolada foyda tushunchasi, uning qanday shakllanishi va unga ta'sir etuvchi omillar ko'rib chiqilgan. Foydaga ko'plab omillar ta'sir qiladi va ular ikki guruhga bo'lingan: tashqi va ichki omillar. Bank foydasi bankning kredit, depozit, hisob-kitob va boshqa turdagi bank faoliyatini amalga oshirishi asosida shakllanadi. An'anaga ko'ra, eng katta ulush marjaga to'g'ri keladi, ya'ni depozit va kredit foizlari o'rtasidagi farq. Ilmiy ishda 2023 yil davomida butun bank tizimidagi amaliy ma’lumotlar ham o‘rganilib, tahlil qilingan. Ushbu ma'lumotlarga asoslanib, daromadlar va xarajatlar moddasining eng katta ulushi aniqlandi. Bundan tashqari, siz foizlar va foizsiz daromadlarning o'sishi va kamayishi dinamikasini kuzatishingiz mumkin.

Ushbu maqola mahsulot ishlab chiqarish bilan shugʻullanadigan korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishni boshqarish va nazorat qilish samaradorligini oshirish uchun “business intelligence” tizimlaridan foydalanish afzalliklari oʻrganib chiqiladi.

Ushbu maqolada sanoat korxonalari iqtisodiyotining ekologik tarkibiy qismidagi holati ifodalanilgan hamda sanoat korxonalarini atrof-muhitga taʼsiri boʻyicha yondashuvlar koʻrib chiqiladi. Tadqiqot mavzusi boʻyicha eng dolzarb muammolarni aniqlash maqsadida ilmiy tadqiqot davriy nashrlarining tahlili ham amalga oshiriladi. Shuningdek, iqtisodiy va ekologik samaradorlikni baholash usullarining afzalliklari va kamchiliklari tahlil qilingan.

Ushbu maqolada aholi pul daromadlari va xarajatlarining statistik tahlili oʻrganilgan. Tadqiqot natijasida aholi daromadlari va xarajatlarining tarkibiy tuzilishi, ularning oʻzgarish tendensiyalari hamda bu koʻrsatkichlarga taʼsir etuvchi omillar aniqlangan. Tahlil asosida tegishli xulosalar va amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan.