Moliya va iqtisodiyot sohasiga yangi ko’rinishda kirib kelgan xulq-atvor moliyasi a’nanaviy iqtisodiyot taklif qiladigan ratsional qarorlar qabul qilish haqidagi tushunchalar noto’g’ri ekanligini ta’kidlaydi. Ushbu sohada, iqtisodiyotda aniqroq tahlillar amalga oshirish uchun insonlarning psixologik qarorlarini, kognitiv moyilliklari va hissiyotlar orqali qarorlar chiqarishi mumkin ekanligini ham inobatga olinishi kerakligi haqida aytiladi. Imkoniyatlarning cheklanganligi va qarorlarning xilma-xilligini e’tiborga olgan holda, ushbu soha orqali bozor ishtirokchilari haqida ko’proq ma’lumotga ega bo’lish ekanligini ko’rsatib beradi. Ushbu o’zgarishlar ko’p sohalar uchun sezilarli ta’sir o’tkaza oladi. Shuningdek, mamlakat miqyosida davlatning moliyaviy holati va fuqarolarining farovonligi uchun aniqroq qarorlar chiqarishga xizmat qiladi

Мақолада Ислом молиявий инжинирингининг иқтисодий ривожланиш ва макро-иқтисодий кўрсаткичлардаги ролини аниқлашга қаратилган бўлиб, Ислом молия тизими ва бошқа молия тизимларининг мамлакатлар иқтисодий фаолиятидаги ролини моделлаштириш орқали очиб бериш ҳисобланади.

Ushbu maqolada islomiy moliyasi insturmentlari va loyihalarni islom moliyasi orqali moliyalashtirish hamda uning an’anaviy moliyalashtirish tizimidan farqlari va afzalliklari bayon qilingan hamda turli ilmiy ishlar o’rganib chiqilgan va tahlil qilingan. Ilmiy ishlarni o’rganish va tahlil qilish jarayonida xalqaro tajribalar o‘rganilib, loyihalarni islom insturmentlari orqali moliyalashtirishni yanada takomillashtirish yo’llari keltirib o’tilgan. Bunda ScienceDirect, Google Scholar va Researchgate doirasida amalga oshirilgan ilmiy ishlarndan mavzuga doir 54 ta maqola o’rganib qiligan hamda ulardan 24 tasi ushbu maqolada o’z aksini topgan.

Ushbu maqolada Islom moliyasi muammo va yechimlari haqida so‘z yuritilib, iqtisodiyot fani mutaxassislarning qarashlari va xorij tajribalari o‘rganilgan. Unda islom moliyasi tizimidagi muammoli vaziyatlar va ularning yechimlari haqida ilmiy-uslubiy, amaliy taklif va tavsiyalar keltirilgan.

Islom moliyasi sanoati 2021-yilda barqaror ravishda 17 foizga o’sib, uning jami aktivlari hajmi qariyb 4 trillion AQSh dollariga yetdi. Bu o’sish sur’atlari islom banki, sukuk, islom fondlari va boshqa moliya institutlari kabi tarmoqlar faoliyatida yaqqol ko’rindi. Ta'kidlash joizki, umumiy aktivlarning 70 foizini tashkil etuvchi islom bank ishi davlat tomonidan qo’llab-quvvatlangani, operatsion samaradorlik va kuchli talab tufayli kengaydi. Bunda sof daromad 290% ga oshgan bo’lsa, mos ravishta, aktivlarning o’rtacha rentabelligi ham o’sib bordi. Butun dunyo bo’ylab to’liq raqamli islomiy banklarning yuksalishi va LIBORga o’tish jarayoniga javoban Malayziyaning MYOR-i va Ummonning islomiy pul bozorlari vositalari sanoat innovatsiyasini yoqlab chiqdilar. Islom moliyasini rivojlantirish ko’rsatkichi (Islamic Finance Development Indicator) orqali barqarorlikni, boshqaruvni, bilim va xabardorlikni oshirishga qaratilgan sa'y-harakatlar sanoat taraqqiyotiga ishora etib, islom moliyasini doimiy o’sish va innovatsiyalar uchun yo’naltiradi.

Ushbu maqolada neyron tarmoqlarning ekonometriya va moliyaviy qaror qabul qilishdagi o‘rni, shuningdek, ularning shaxsiy moliya, avtomatlashtirish va inson-kompyuter o‘zaro aloqasiga ta’siri ko‘rib chiqiladi. Inson miyasi tuzilmasidan ilhomlangan neyron tarmoqlar ushbu sohalarda samaradorlik, aniqlik va qaror qabul qilish qobiliyatlarini yaxshilash orqali inqilob qilish imkoniyatiga ega. Shaxsiy moliyada ular McCulloch-Pitts neyron kabi avtomatlashtirilgan modellar yordamida byudjetlash, jamg‘arma va xarajatlarni boshqarishni optimallashtirishi mumkin. Sog‘liqni saqlash sohasida esa neyron tarmoqlar diagnostika imkoniyatlarini yaxshilaydi va prognozli davolashni ta’minlaydi. Maqolada, shuningdek, neyron tarmoqlarning ekonometriyada moliyaviy o‘zgarishlarni tahlil qilish, firibgarlikni aniqlash va risklarni samarali boshqarishdagi qo‘llanishi yoritiladi. Shu bilan birga, algoritmik qaror qabul qilishda ma’lumotlarning maxfiyligi, xavfsizligi va tarafkashlikka oid muammolar ham ko‘rib chiqilib, mas’uliyatli rivojlantirish zarurligi ta’kidlanadi. Umuman olganda, maqola neyron tarmoqlarni ekonometriya modellari va moliyaviy tizimlarga integratsiya qilish foydalari zamonaviy yutuqlar uchun juda katta va zarur ekanligini ko‘rsatadi.

Hozirda jahon miqyosida moliyaviy menejmentning asosiy funksional elementi hisoblangan moliyaviy rejalashtirish tizimini takomillashtirish masalalari keng tadqiq etilmoqda. Xususan, global pandemiya sharoitida tashqi bozorlardagi oʻzgaruvchan muhitga tez moslashuvchan moliyaviy rejalashtirish tizimi va uning strategik rejalar bilan uygʻunlashtirilgan mukammal modelini shakllantirish yuzasidan maqsadli izlanishlar olib borilmoqda. Shuningdek, moliyaviy menejmentning asosiy funksional elementlaridan biri kompaniyalar moliyaviy-xoʻjalik faoliyatini kompleks baholashning keng koʻrsatkichlar arsenalini mujassamlashtiruvchi moliyaviy diagnostikaning tashkiliy arxitekturasini takomillashtirishga eʼtibor qaratilmoqda.

Islom moliyasi sanoati 2021-yilda barqaror ravishda 17 foizga o’sib, uning jami aktivlari hajmi qariyb 4 trillion AQSh dollariga yetdi. Bu o’sish sur’atlari islom banki, sukuk, islom fondlari va boshqa moliya institutlari kabi tarmoqlar faoliyatida yaqqol ko’rindi. Ta'kidlash joizki, umumiy aktivlarning 70 foizini tashkil etuvchi islom bank ishi davlat tomonidan qo’llab-quvvatlangani, operatsion samaradorlik va kuchli talab tufayli kengaydi. Bunda sof daromad 290% ga oshgan bo’lsa, mos ravishta, aktivlarning o’rtacha rentabelligi ham o’sib bordi. Butun dunyo bo’ylab to’liq raqamli islomiy banklarning yuksalishi va LIBORga o’tish jarayoniga javoban Malayziyaning MYOR-i va Ummonning islomiy pul bozorlari vositalari sanoat innovatsiyasini yoqlab chiqdilar. Islom moliyasini rivojlantirish ko’rsatkichi (Islamic Finance Development Indicator) orqali barqarorlikni, boshqaruvni, bilim va xabardorlikni oshirishga qaratilgan sa'y-harakatlar sanoat taraqqiyotiga ishora etib, islom moliyasini doimiy o’sish va innovatsiyalar uchun yo’naltiradi.

Mazkur maqolada moliyaviy risklarni boshqarish va baholashning kompaniyalar istiqbolli prognozlarini ishlab chiqishdagi ahamiyati bayon etilgan. Xalqaro amaliyotda moliyaviy risklarni baholashning standartlari va ularning iqtisodiy mazmuni tadqiq qilingan. Moliyaviy risklarni boshqarishning muhim hususiyatlariga doir xulosalari yoritilgan. Risk menejmentini takomillashtirishga doir ilmiy takli f va amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan

Moliya tizimini mamlakat miqyosida raqamlashtirish hamda takomillashtirish va moliya tizimini rivojlantirishda bozor konyukturasini takomillashtirib borish doimo muhim ahamiyat kasb etib kelgan. 2008-yildan so’ngra ushbu ko’lamni yanada takomillashtirish avj oldi. Ushbu maqolada islom moliyasi hamda xulq atvor moliyasi to’g’risida ko’plab iqtisodchi olimlarning yondashuvlari hamda umumiy xulosa keng yoritilib berilgan.

Islom ijtimoy moliyasi bugungi kunda nafaqat musulmon mamlakatlarda, balki musulmon bo‘lmagan mamlakatlarda ham rivojlanib bormoqda. Ayniqsa, Covid-19 pandemiyasidan keyin u o‘zining muhim o‘rniga ega bo‘ldi. Mazkur maqolada ijtimoiy moliya va islom ijtimoiy moliyasi tushunchalari mohiyati ko‘rib chiqilgan, shuningdek islom ijtimoiy moliyasining maqsadlari va vazifalari yoritib berilgan, jumladan, ishsizlik va qashshoqlikni kamaytirish, kam ta’minlangan guruhlarning ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini yaxshilashga yordam berish, taqsimlashda ijtimoiy adolatni amalga oshirish va iqtisodiyotni o‘stirish. Tahlillar jamlanib, maqola so‘nggida umumiy xulosalar berilgan.

Ushbu maqolada Islomiy moliyaviy texnologiyaning umumiy g'oyasi va uning hozirgi Islomiy moliyaviy ekotizim evolyutsiyasi uchun qanday aloqasi borligi tasvirlangan. Bundan tashqari, ushbu maqolaning asosiy maqsadi Islomiy moliyaviy texnologiyaning ijtimoiy inklyuziyaga, xususan, rivojlanagn dunyodadan ajralib qolgan va kam ta'minlangan odamlar uchun manfaatini ta'kidlashdir. Unda Islomiy moliyaviy texnologiyalarning moliyaviy savodxonlikka qanday yordam bergani, rivojlanmagan hududlarda iqtisodiyotni kuchaytirgani, odamlar va kichik kompaniyalarning imkoniyatlarini kengaytirgani haqida misollar keltirilgan.

Mazkur maqolada alternativ moliya tizimini an’anaviy moliya tizimiga integratsiyalash orqali dualistik moliya tizimida ishlovchi Malaziya, Indoneziya va Bangladesh kabi mamlakatlarning moliya bozori joriy holati tahlili qilinadi. Jumladan, ushbu maqolada asosiy e’tibor Malaziya, Indoneziya va Bangladeshning islomiy va an’anaviy banklarining mamlakat moliya bozoridagi ishtirokining qiyosiy tahliliga qaratilgan bo‘lib, bunda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sektorini moliyalashtirish holati, investitsiyalar jalb qilish va boshqa xizmat ko‘rsatish faoliyati turlarining holati tadqiq etiladi. Ushbu tadqiqotni olib borishda asosan miqdoriy yondashuvdan foydalanilgan.

Korporativ ijtimoiy mas'uliyat (KSM) strategik yondashuv bo'lib, unda kompaniyalar axloqiy me'yorlarga rioya qilish va turli manfaatdor tomonlarga g'amxo'rlik qilish orqali jamiyat va atrof-muhitga ta'sirini boshqarishga intiladi. Bugungi iqtisodiyotda KSM boshqaruvi biznes muvaffaqiyati va barqarorligini belgilovchi asosiy omilga aylanib bormoqda, ayniqsa sanoat korxonalari uchun. Ushbu maqolada KSM boshqaruvining asosiy jihatlari va uning sanoat korxonalari rivojlanishiga ta'siri ko'rib chiqiladi, shuningdek, turli mintaqalarda KSMni muvaffaqiyatli amalga oshirish misollari keltirilgan.

Blockchain texnologiyasi so'nggi yillarda dolzarb mavzudir. 2019 yil 10
oktyabrda Bosh kotib Si Tszinpin birinchi marta blockchain texnologiyasini rivojlantirish
muhimligini ochiqchasiga e’lon qildi va odamlarni iqtisodiy tuzilmani o'zgartirish uchun
blockchain texnologiyasidan foydalanish to‘g‘risida o'ylashga undadi. Turli sohalar, jumladan,
yuqori texnologiyali ishlab chiqarish, raqamli moliya, ta'minot zanjirini boshqarish va Internet
mahsulotlarni yangilash va innovatsiyalarni ilgari surish uchun blokcheyn texnologiyasini
birlashtirishga intilmoqda. Xuddi shunday, blockchain texnologiyasi ham ushbu sohani yanada
rivojlantirish uchun audit sohasiga tegishli deb hisoblanadi. Ushbu maqola audit sohasida
blockchain texnologiyasidan foydalanishni ko'rib chiqad

Maqolada islom kapital bozori ekotizimining iqtisodiy ahamiyati va zamonaviy moliyaviy tizimdagi roli tahlil qilinadi. Sukuk, islomiy aksiyalar va ETF kabi moliyaviy instrumentlarning rivojlanishi, shuningdek, shariat kuzatuv kengashlari va xalqaro institutlarning ishonch muhitini taʼminlashdagi oʻrni yoritilgan. Tadqiqot islom kapital bozorlarining barqaror rivojlanishi uchun innovatsion moliyaviy mahsulotlarni joriy qilish va xalqaro hamkorlik zarurligini koʻrsatadi. Ushbu bozor global iqtisodiyotda investitsiyalarni jalb qilish, adolat va barqarorlikni taʼminlashda muhim ahamiyatga ega.

Qisqa muddatli sukuk bu so’ndirilish muddati bir yil ichida amalga oshiriladigan islom qimmatli qog’ozi hisoblanadi. Mazkur maqolada islom qimmatli qog'ozlari (sukuk)ning qisqa muddatli turi, qisqa muddatli sukuk emissiyasining yillar kesimidagi tahlili, o’sish va kamayish tendensiyalarining sabablari kabi bir qator masalalarga bag'ishlangan holda statistik tahlil qilingan. Statistik tahlilda xalqaro islom moliya bozori (IIFM)ning sukuk to’g’risidagi yillik hisobotlaridan foydalanilgan. Tahlillar jamlanib, maqola so'nggida bir necha qo'shimcha fikrlar berilgan.

Ушбу мақолада тижорат банкларида исломий банк хизматларидан фойдаланиш йўллари ҳамда унинг афзалликлари таҳлили ва ривожлантириш истиқболларини такомиллаштириш ҳақида cўз боради. Шунингдек, мақолада исломий банк хизматларидан фойдаланиш йўлларини Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари фаолиятида фойдаланишни ривожлантириш истиқболларидаги мавжуд муаммолар ҳамда уларни бартараф этиш бўйича муаллиф ёндашувлари ва таклифлари келтирилган.

Тоғ-кон саноати соҳасида жаҳон етакчиси бўлган “НКМК” АЖ дунёдаги олтин ишлаб чиқарувчи энг йирик тўртталикдан бири ҳисобланади. Корхона ўзининг 65 йиллик тарихи давомида биринчилардан бўлиб инновацион геологик қидирув ишларидан тортиб, энг юқори сифатли тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришгача бўлган олтин қазиб олишнинг тўлиқ циклини ўзлаштирди ва ривожланди. 2022-йил 1-январдан бошлаб “Навоий кон-металлургия комбинати” АЖ тизимига замонавий корпоратив бошқарув тамойилларини жорий этишни назарда тутган фаол ва кенг кўламли трансформация жараёни бошланди. Ушбу мақолада “НКМК” АЖда корпоратив бошқарув тамойилларининг жорий этилиши ва унинг бугунги кундаги дастлабки натижалари кўриб чиқилади. Мақолада корпоратив бошқарув атамасининг таърифи, унинг умуман корхоналарнинг ўсиши ва ривожланишига қандай таъсир этиши, шундан сўнг “НКМК” АЖда корпоратив бошқарув таҳлили ва “НКМК” АЖдаги натижалар Топ-10 та етакчи тоғ-кон компаниялари рўйхати билан таққосланади. Хотимада, муаллиф “НКМК” АЖ “кейси” асосида корпоратив бошқарув таҳлилини умумлаштиради.
Калит сўзлар: корпоратив бошқариш, инвестиция, JORС кодекси

Islom moliya tizimida uning ajralmas bir qismi bo'lmish sukuk moliyalashtirish manbai aktivlarga asoslanganligi sababli an’anaviy qimmatli qog‘ozlar bozori qatorida o'zining raqobatbardoshligini koʻrsatib kelmoqda. Mazkur maqolada islom qimmatli qog'ozlari (sukuk)ning tarixi, rivojlanish tendensiyalari, davlatlar miqyosida uni chiqarish bo'yicha yo'l-yo'riqlar kabi bir qator masalalarga bag'ishlangan tadqiqotchilarning ilmiy izlanishlari ko'rib chiqilgan. Tahlillar jamlanib, maqola so'nggida bir necha qo'shimcha takliflar berilgan.

Ko‘p xonadonli uy-joy fondlari murakkab moliyaviy tuzilmalarni va raqobatdosh talablarni boshqarishda yuqori sifatli xizmat ko‘rsatishni ta’minlash muammosiga duch kelmoqda. Ushbu maqola ko‘p xonadonli uy-joy fondlari uchun yanada samarali xizmat ko‘rsatish tizimiga bo‘lgan ehtiyojni o‘rganadi, bunda ijarachilar bilan aloqa qilish, texnik xizmat ko‘rsatish vaqtlari va moliyaviy shaffoflik kabi sohalarga e’tibor qaratiladi.

Maqolada mamlakatimizda iqtisodiy barqarorlikka erishish va isloxotlarni yaxshilash jarayonida islom moliyasining iqtisodiy o’zgarishlarga ta’siri o’rganilgan. Shu bilan birgalikda islomiy moliyaning zamonaviy iqtisodiyot tuzilmasi, tizimlari va faoliyatidagi sezilarli va keng qamrovli oʻzgarishlarga olib kelishi, bu esa mahsulot ishlab chiqarish, raqobatbardoshlik va umumiy iqtisodiy farovonlikning barqaror yaxshilanishiga sabab bo’luvchi eng muxim omillardan biri sifatida muallif tomonidan o’z qarashlari bayon etilgan. Ushbu qarashlarni mamlakatlar va yillar kesimida bayon etilgan statistik ma’lumotlar asosida muallif yanada mustaxkamlagan.

Ushbu ilmiy mаqolаdа iqtisodiyotni modernizаtsiyаlаsh shаroitidа bozor infrаtuzilmаlаrining аhаmiyаti, jumlаdаn oziq-ovqаt mаhsulotlаri ishlаb chiqаruvchi korxonаlаr fаoliyаtigа infrаtuzilmаning tаʼsiri koʻrib chiqilаdi. Shuningdek, iqtisodiyotdаgi tаrkibiy oʻzgаrishlаr, uning yetаkchi tаrmoqlаrini modernizаtsiyа qilish vа yаngilаsh hаmdа infrаtuzilmа tаrmoqlаrini kengаytirish, oziq-ovqаt sаnoаti tаdbirkorligi infrаtuzilmаsi boʻyichа moliyа, sugʻurtа, lizing vа bаholаsh kompаniyаlаri kаbi boʻgʻinlаrdа аmаlgа oshirilgаn yаngilаnishlаr hisobigа hаm rivojlаntirish boʻyichа tаklif vа tаvsiyаlаr berilgаn

Maqolada Yangi ishlab chiqarish munosabatlarining paydo bo'lish jarayonida iqtisodiy tizimlarda dualizmni rivojlanishi va bu davrda davlat o'z siyosati va institutlari ishlab chiqarishning yangi usullarini qo'llab-quvvatlashi va ularga yordam berishini ta'minlash maqsadida bir qancha iqtisodchi olimlar tomonidan o’rganilgnan dualistik moliya tizimiga xos bo'lgan metodologik muammolari o'rganilgan. Dualistik moliya tizimi iqtisodiyotda yuz beruvchi inqirozlar va ziddiyatli vaziyatlarning yuzaga kelishiga qanchalik ta’sir qilishi, xususan mahsulot ishlab chiqarish, raqobatbardoshlik va umumiy iqtisodiy farovonlikning barqaror yaxshilanishiga salbiy ta’siri muallif tomonidan o’rganilib, o’z munosabatlari bildirilgan. Ushbu munosabatlarga mamlakatlar va yillar kesimida bayon etilgan moliyaviy adabiyotlarni har tomonlama tahlil qilish bilan muallif o’z fikirlarini yanada mustaxkamlagan. Tadqiqot natijasiga ko’ra dualistik moliya tizimini ko’rib chiqish binobarida iqtisodiyotning ma’vjud muammolariga mualif tomonidan muhim hisoblangan takliflar keltirilgan. Maqolada dualitik moliya tizimida pul fondlarining shakillantrilishi, taqsimlanishi va foydalanishiga oid iqtisodiy munosabatlari o’rganilib ulardan foydalanish samaralariga urg‘u berilgan.

Ushbu maqolada raqamli aktivlarni shakllanish omillari, raqamli aktivlarni muomalasini takomillashtirish natijasida banklar faoliyatini rivojlantirish asoslari, tijorat banklarida raqamli aktivlarni boshqarish bo‘yicha xorijiy va mahalliy olimlarning ilmiy-nazariy qarashlari, ma’lumotlarning solishtirma tahlillari olib borildi.